ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

تحلیل شیوه های کانونی‌سازی در داستان «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی

صفحه (246 - 253)
مینا قاسمی ابراهیم‌آبادی ، محمدصادق بصیری (نویسنده مسئول)، نجمه حسینی سروری
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: «کانونی‌سازی»، یکی از مفاهیم کلیدی در روایت‌شناسی ساختارگرای ژرارد ژنت است که به بررسی چگونگی تنظیم دیدگاهها و توزیع اطلاعات در روایت می‌پردازد و نقش محوری در تحلیل ساختار روایی متون ادبی دارد. تفکیک کلیدیِ این نظریه پرداز بر دو کنشگر اصلی در عرصه روایت‌پردازی: ناظر رویدادها و گوینده وقایع، دو عملکرد متمایز را در بستر داستان تعریف میکند: فرآیند «بیان زبانی» و فرآیند «مشاهده بصری». عامل کانونی‌ساز (سازوکار جهت‌دهنده کانونی‌شونده)، در مقام پلی میان مخاطب و نوشتار، بر پایه ابعاد چندگانه کانونی‌سازی شامل: وجه ادراکی، وجه روان‌شناختی و ایدئولوژیکی، با ویژگی‌های متغیر به ادراک مخاطب می‌رسد که این مسیر، تأثیرپذیری متمایزی را رقم می‌زند.

روش‌ها: در این پژوهش، به منظور کشف چگونگی توزیع دانش در روایت منظومه «خسرو و شیرین» سروده نظامی گنجوی، مکانیسم‌های جهت‌دهی کانونی‌سازی در روایت مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: زمانی‌که بستر ارتباطیِ برخاسته از روایت‌پردازی، توسط کارپردازی به نام راوی تنظیم و طرح‌ریزی میشود، نظامی برساخته از مؤلفه های خاص فکری و فرهنگی را پدید می‌آورد که در دوره های مختلف، حاوی پیام‌هایی مهم است که می‌تواند ما را به برخی مؤلفه های هویت‌ساز برساند.

نتیجه گیری: نتایج این تحقیق بیانگر آن است که راوی – کانونی‌گر با مقیّد بودن به عمل انتقال مستقیم اندیشه از صدای غالب / راوی دانای کل، که مبلّغ یک ایدئولوژی واحد است، ضمن ایجاد فاصله ای معنادار از بستر ارتباطی متن (نظامی برساخته از تعامل بین مخاطب، راوی و شخصیتها)، احساس یگانگیِ خواننده با اثر را کاهش داده که به تبع آن منجر به ایجاد تشکیلاتی تک‌صدایی شده است. مشاهده و روایت توالی رویدادها توسط راوی - کانونی‌گر، و بهره گیری از وجوه مختلف کانونی‌سازی بیرونی به عنوان پربسامدترین تکنیک به کاررفته در روایت‌پردازی، به گونه ای ترتیب یافته که در اغلب موارد، اطلاعات خواننده بیشتر از شخصیتها است که احساس دوگانه تعلیق و کنجکاوی در کنار ابهام و به هم خوردن تداوم سیر پاره های کنش در داستان در ذهن خواننده را با خود دارد.

کلمات کلیدی
روایت‌شناسی , خسرو و شیرین , نظامی گنجوی , ژرارد ژنت , کانونی‌سازی.

• کتابها
• ایگلتون، تری (۱۳۶۸). پیش‌درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
• برتنز، یوهانس ویلم (۱۳۸۲). نظریۀ ادبی، ترجمۀ فرزان سجودی، تهران: آهنگ دیگر.
• بردول، دیوید (۱۳۹۶). روایت در فیلم داستانی، جلد 1، ترجمۀ سیّدعلاالدین طباطبایی، چاپ ۳، تهران: بنیاد سینمایی فارابی.
• برانیگان، ادوارد (۱۳۹۶). درک روایت و فیلم، ترجمۀ سیّد جلیل شاهرودی لنگری، تهران: سیاهرود.
• تایسن. لوئیس (۱۳۸۷). نظریه های نقد ادبی معاصر، ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی، تهران: نگاه امروز.
• تولان، مایکل (۱۳۸۶). روایت‌شناسی؛ درآمدی زبان‌شناختی – انتقادی، ترجمۀ سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت.
• دستگردی، وحید (۱۳۷۸). خسرو و شیرین. تهران. قطره.
• ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۲). یکصد منظومه عاشقانه فارسی. تهران. نشر چرخ.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۵). پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد. تهران. سخن.
• صفا، ذبیح‌الله (۱۳۶۶). تاریخ ادبیات در ایران. جلد دوم. تهران. فردوس.
• کوری، گریگوری (۱۳۹۵). روایت‌ها و راوی‌ها. ترجمۀ محمد شهبا، چاپ دوم، تهران: مینوی خرد.
• گورین، ویلفرد و دیگران (۱۳۸۸). درآمدی بر شیوه های نقد ادبی، ترجمۀ علیرضا فرحبخش و زینب حیدری‌مقدم، تهران: رهنما.
• لوته، یاکوب. (۱۳۸۸). مقدمه ای بر روایت در ادبیات و سینما، ترجمۀ امید نیک‌فر، چاپ دوم، تهران: مینوی خرد.
• مارتین، والاس (۱۳۸۲). نظریه های روایت، ترجمۀ محمد شهبا، تهران: هرمس.
• مکوئیلان، مارتین (۱۳۸۸). گزیده مقالات روایت. ترجمه فتاح محمدی، تهران. مینوی خرد.
• یان، مانفرد (1398). روایت شناسی، ترجمۀ محمّد راغب، چاپ 2. تهران: ققنوس.
• مقاله ها
• اظهری، محبوبه؛ ترکی، محمدرضا؛ مالمیر، تیمور؛ حاجیان‌نژاد، علیرضا (۱۳۹۸). «تحلیل ساختار روایی داستان خسرو و شیرین نظامی»، پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، مقاله ۲، دوره ۸، شماره ۲ - شماره پیاپی ۱۶، صص ۱۷-۳۵ .
• سرداغی، محمد حسین ؛ شهرامی، محمد باقر (۱۳۹۴). « بررسی عنصر زاویه ی دید در منظومه ی خسرو و شیرین نظامی بر اساس الگوی روایت شناسی ژرار ژنت مقاله»، پژوهش های ادبی و بلاغی، شمارۀ ۱۳، صص ۹۹-۱۱۶.
• صفا، پروانه؛ شریف‌پور، عنایت‌الله؛ جعفری، مریم (۱۴۰۰). « بررسی و تحلیل انواع ادبی در اشعار نظامی گنجوی»، ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ۱۵، شماره ۶، شهریور ۱۴۰‍‍۱ ، شماره۷۶.
• قربانی، فاطمه؛ غلامرضایی، محمد (۱۳۹۶). «بررسی ساختار زمان در خسرو و شیرین نظامی گنجوی بر اساس الگوی زمان و روایت ژنت»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، مقاله ۴، دوره ۹، شماره ۳۳، مهر ۱۳۹۶، صفحه ۱۵۳-۱۹۶.
• کربلایی صادق، مهناز؛ سیدابراهیمی نژاد، فاطمه؛ پورداد، افروز (۱۳۹۱). «زاویه دید در حکایت خسرو و شیرین منظومه نظامی گنجه ای: رویکرد نشانه – معناشناسی»، همایش ملی نقد ادبی.
• مطیع شیرازی، لیلا؛ خالق زاده، محمد هادی (۱۳۹۵). «شگردهای توصیف در منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی»، همایش بین المللی علوم انسانی اسلامی.